GİRİŞ
Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü adlı romanı Türk modernleşme projesinin yirminci yüzyılın ilk yarısında Türk toplumu tarafından nasıl algılandığının bir hicvidir. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın hayatını kaybetmeden önce yayımladığı son romanı Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Türk Edebiyatı’nın en ilgi çekici, en karmaşık, en mistik ve en başarılı romanlarından biri olarak değerlendirilmektedir. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın, Hayri İrdal’ın anıları şeklinde kaleme aldığı bu roman, Türkiye’nin tarihi, toplumu ve kurumları ile ilgili önemli eleştiriler içerir.
ROMANIN ÖZETİ
Roman içe kapanık, önyargılı, geleneksel yaşayan ama Batılı değerleri sorgulasa da kabul eden Hayri İrdal’ın gözlemleri ve yaşadıkları üzerine kuruludur. Hayri İrdal’ın hayatı başından itibaren dikkat çekicidir. Bununla birlikte kendisi yaşamını iki kısma ayırmaktadır. Halit Ayarcı öncesi ve sonrası. Kahramanımızın hayatı yedi ana bölüme ayrılabilir.
1) Çocukluk
2) Sünnet ve dayısının verdiği saat
3) Nuri Efendi yanında başlayan çıraklık hayatı
4) Askerlik ve sonrasındaki ilk evliliği
5) Tımarhane ve Dr. Ramiz ile tanışması
6) İkinci evliliği
7) İş, dernekler ve kahve hayatı.
Hayri İrdal, mütevazı bir ailede dünyaya gelir. Dayısının doğum gününde hediye ettiği saate olan merakı, saatlerin ailesindeki önemini de artırır. Dedesinden kalan ve “mübarek” olarak adlandırdıkları saat, evin en kıymetli eşyalarından biri olarak korunur. Gençlik yıllarında, saat tamiri işini Nuri Efendi’nin yanında öğrenir. Bu süreçte geçirdiği zaman, hayatının en güzel anları olur. Nuri Efendi, zamana ve dakikalara büyük önem veren biridir ve zamanın israfının büyük bir günah olduğunu düşünür. Hayri İrdal, saat tamirini öğrenirken, aynı zamanda Nuri Efendi’nin bakış açısıyla hayata da farklı bir perspektiften bakmaya başlar.
Nuri Efendi’nin vefatından sonra bir süre askerlik yapar ve döndüğünde Abdüsselam Bey’in yanında çalışarak onun yardımcısı olur. Abdüsselam Bey, eski bir zengindir ancak zamanla borçlanmaya başlar. Ölümünden sonra tüm mirasını sevdiği çocuğu Zehra’ya bırakır. Ancak Abdüsselam Bey’in borçları nedeniyle başka bir miras kalmamıştır. Reddi miras talebiyle ortaya çıkan Hayri İrdal, kimseyi ikna edemez ve “Şerbetçi başı Elması” yalanını söyler. Bu yalanla düşüncesi Abdüsselam Bey’in diğer mirasçılarının da borç yükünün altına girmelerini sağlamaktır. Bu arada Emine ile olan evliliği sırasında ikinci çocukları Ahmet dünyaya gelir. Hayri İrdal, söylediği elmas yalanından dolayı mahkeme aracılığıyla akıl sağlığının muayenesi için hastaneye yatırılır ve burada Dr. Ramiz Bey ile tanışır.
Bir süre sonra eşi Emine’nin ölümüyle Hayri İrdal, iki çocuğu Zehra ve Ahmet ile yoksulluk içinde yaşamaya başlar. Kendi düzenini sağlayamaz ve zamanını kahve köşelerinde geçirirken çocuklarıyla yeterince ilgilenmez. Daha sonra Pakize adlı bir kadınla ikinci evliliğini yapar, ancak düzenli bir hayatı oluşturmakta başarısız olur. Dr. Ramiz’in tanıştırdığı Halit Ayarcı sayesinde hayatında önemli bir değişim yaşar. Halit Ayarcı, Hayri İrdal’ın saatlere olan ilgisinden etkilenerek Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nü kurar ve çalışanları arasından seçim yaparlar. Nuri Efendi ile Halit Ayarcı, zihniyet ve dönem farklılıklarına rağmen Hayri İrdal’ınhayatındaki belirleyici figürlerdir. Bu sayede zamanın, saatin hatta dakikaların bile önemini daha iyi anlar.
Kurdukları enstitü kısa sürede popüler hale gelir ve yurt dışından teklifler alırlar. Hayri İrdalartık zengin bir kişidir ve evinde lüks partiler düzenler. Ancak, bu lüks hayata uyum sağlayamayan eşi ve yakınları arasında komik durumlar yaşanır.Bir süre sonra Halit Ayarcı trafik kazası geçirir. Hayri İrdal, Halit Ayarcı’yı son kez evinde görmüştür. “O, toplum için kandırmacaları olan bir suçtu. İnsanları zamanı boşa harcamaya, Hakk’ın yolundan saptırmaya şeytanın başvurduğu yollardan biridir.” şeklinde düşünür.
ROMAN KİŞİLERİ
Hayri İrdal: Romanın başkarakteridir. Roman bir bakıma bu karakterin anlatımı ile biyografik bir hava kazanmıştır.
Halit Ayarcı: Romanın asıl karakteri Hayri İrdal’ın hayatını baştan aşağı değiştiren karakterdir. Girişken, inatçı ve yaratıcı bir ruhu vardır.
Doktor Ramiz: Ruh ve Sinir hastalıkları doktorudur. Hayri İrdal’ın akıl hastanesinde tanıştığı ve Halit Ayarcı ile tanışmalara vesile olan kişidir.
Mübarek: Ayaklı eski usul bir saattir. Dede mirası olarak Hayri İrdal’ın ailesin evinde bulunan, vasiyet olarak yapılmak istenen caminin bir parçası olacakken vasiyet yerine getirilemeyince evin bir parçası olmuştur.
Cemal Bey: Romanda karşımıza kötü karakter olarak çıkar. Cemal Bey’in kötü karaktere dönüşmesi, Hayri İrdal’ın onun eski eşi Selma Hanım’la bir ilişki yaşamasıyla olur. Bundan sonra Cemal Bey, doğrudan Hayri İrdal’a saldırmaya, enstitü girişimlerini baltalamaya başlar.
Emine: Hayri İrdal’ın ilk eşi. Sessiz sakin kendi halinde bir kişidir.
Pakize: Hayri İrdal’ın ikinci eşidir. İlk eş Emine’nin zıttı bir karakter yapısı vardır. Sinemadaki hayatı gerçek hayatta yaşamaya çalışan bir çaba içindedir.
Zehra: Hayri İrdal’ın ilk eşi Emine’den olma kızıdır.
Ahmet: Hayri İrdal’ın ilk eşi Emine’den olma oğludur. Şehir planlaması üzerine merakı vardır.
Muvakkit Nuri Efendi: Hayri İrdal’ın yanında çalıştığı ilk saatçi. Saatin ve zamanın mistik boyutunu, kıymetini öğreten kişidir.
Zarife Hanım: Hayri İrdal’ın halası. Romanda vurucu bir etkisi vardır, öldü sanılarak defnedilecekken hortlayarak geri dönmüştür.
BAŞKAHRAMAN HAYRİ İRDAL HAKKINDA
Fiziki Özellikleri: Hayatının büyük bir kısmında geçim sıkıntısı çekmesinden dolayı silik bir karakter olan Hayri İrdal zamanla dış görünüşüne önem vermeye başlamıştır. Özellikle maddi durumun düzelmesi ile beraber modern ve yönetici bir hava kazanabilmek için kıyafetinin şapka ile tamamlamıştır.
Sosyal Özellikleri: Zamanında bankada çalışmış, daha sonra Halit ayarcıyla birlikte Saatleri Ayarlama Enstitüsünü açmıştır. Saygınlık derecesi pek fazla değildir. İnsanlar tarafından pek fazla ehemmiyet verilmez. Karısının tarifiyle sünepedir. Ancak Saatleri Ayarlama Enstitüsü kurulduktan sonra herkes tarafından takdir edilen değer verilen biri olmuştur. Karısının gözünde artık bir kahramandır.
Psikolojik Özellikleri: Yeni ve eski arasında sıkışmış eskiye daha bağlı, değişime ayak uyduramayan itirazda bulunan biridir. Kişiliği tam oturmamış Hayri İrdal daha çok babasının üzerinde kurduğu baskıdan dolayı çalkantılı bir kişiliğe sahiptir.
ROMANIN MEKÂNLARI
Olayların yaşandığı mekân İstanbul’dur. Romanda karşımıza çıkan ilk mekân Hayri İrdal’ınçocukluğunun geçtiği evdir. Daha sonra Abdüsselam Bey’in konağı, Şehzadebaşı’ndaki kahve, Saatleri Ayarlama Enstitüsü binası belli başlı mekânlardır
ROMANIN GEÇTİĞİ ZAMAN
Romanda olaylar 19. Yüzyılın sonundan, 20. Yüzyılın ilk yarısına kadar devam eder. Romanda zaman tam anlamıyla doğrusal olarak kullanılmaz. Hayri İrdal, doğum gününü “16 Receb-i Şerif, sene 1310” olarak verir. Miladi takvime göre bu, 1893 yılına denk gelmektedir.
Roman genelinden 4 dönem olarak incelenebilir.
ROMANIN ANLATICI BAKIŞ AÇISI VE ELE ALINIŞ BİÇİMİ
Saatleri Ayarlama Enstitüsü Hayri İrdal’ın anılarını yazması olarak sunulur. Bu da, romanda tipik bir “birinci şahıs anlatıcı” görmediğimizi, romanın aynı zamanda ana karakteri olan Hayri İrdal’ın, bilinçli ve dikkatli bir şekilde, bütün bilgileri gözden geçirerek kendi hayatını kaleme aldığı anlamına gelir.
SONUÇ
Ahmet Hamdi Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü yanlış anlaşılan bir takım gerçekleri rahatsız edici bir şekilde anlatmıştır. Bu büyük medeniyetin kırılmasını izlemek için en iyi parametreyi, zaman ile münasebeti tayindeki farklılıklarımızı seçerek de hem kendi işini kolaylaştırıyor, hem de okurun kafasını anlamsız fikirlere boğmadan, meselenin bam teline getiriyor. Sonuç olarak her karakteri fazlasıyla karikatürize olsa da, bütün olay örgüsü absürdbir akış ile devam etse de, biz okuyucu olarak toplumumuzun gerçeklerini okuduğumuzu çok iyi fark ederiz kitapta ve kitabı okurken bolca attığımız kahkahalarımız kitap biterken yüzümüzde bu sefer hazin bir tebessüm bırakır.
KAYNAKÇA
TANPINAR, Ahmet Hamdi (2019). Saatleri Ayarlama Enstitüsü, İstanbul: Dergâh Yayınları
http://www.tanpinarmerkezi.com/mehmet-kaplan-saatleri-ayarlama-enstitusu/
https://www.netinceleme.com/2020/10/ahmet-hamdi-tanpnar-saatleri-ayarlama.html
Suveren, Yaşar, Ahmet Hamdi Tanpınar`da Modernleşme, Kültür Ve Kimlik Sorunu,
Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2002
Akyıldız Bayrak, Hülya, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Roman Tekniği, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2008